Lewek

Mały kot to kotek. Mały tygrys to tygrysek. A mały lew? – Lwiątko! – odpowie ktoś słusznie. Nas jednak w tym miejscu interesują zdrobnienia z sufiksem -ek. Utworzenie zdrobnienia od rzeczownika lew z tym sufiksem nie jest już jednak takie proste.

Przeglądając niedawno książki dla dzieci w jednej z lubelskich księgarni, znalazłem bajkę pt. Lewek, opublikowaną przez Wydawnictwo Wilga. (zob. okładkę). To samo wydawnictwo wydało także inną książeczkę pt. Lewek oraz dwie inne bajki z rzeczownikiem lewek w tytule (Mały lewek, Dumny lewek)

Podstawą słowotwórczą zdrobnienia lewek jest rzeczownik lew. Jeśli przyjrzymy się odmianie tego ostatniego słowa, zauważymy, że w odmianie występuje tzw. e ruchome: lew – lwa. W słowach tworzonych od rzeczownika lew tego e z mianownika zazwyczaj nie ma (lwica, lwiątko, lwi). Brak e w niektórych formach przypadkowych ma swoje historyczne uzasadnienie.

W języku prasłowiańskim, z którego wywodzą się współczesne języki słowiańskie, istniały dwie samogłoski zredukowane, w gramatykach nazywane jerami. Zapisujemy je za pomocą znaków ь (tzw. jer miękki albo przedni) oraz ъ (tzw. jer twardy albo tylny). Nie wiemy dokładnie, jak jery były wymawiane. Przyjmuje się, że ь wymawiano jak bardzo krótkie (zredukowane) i, a jer twardy jak bardzo krótkie (zredukowane) u. Oba jery mogły stać w pozycji mocnej lub słabej. Później jery słabe zanikały, a jery mocne wokalizowały się, tj. zamieniały w normalne samogłoski. W języku polskim jer miękki (ь) dał samogłoskę ’e (apostrof znaczy tu, że spółgłoska przed tym e jest miękka. Jer twardy też zmienił się w e, lecz przed tym e stała zawsze spółgłoska twarda.

Pozycja jeru (mocna lub słaba) zależała od sylaby, w której znajdował się jer. Zasady te, nazywane prawem Havlika, od nazwiska slawisty, który pierwszy je odkrył, można sformułować następująco:

1. Jer na końcu wyrazu jest zawsze słaby, np. psł. *kotъ to pol. kot (słaby jer na końcu zanikł).
2. Jer w sylabie przed sylabą z jerem słabym jest mocny, np. psł. *pьsъ to pol. pies (jer słaby na końcu zanikł, jer mocny w pierwszej sylabie zwokalizować się w ’e).
3. Jer w sylabie przed sylabą z jerem mocnym albo przed sylabą z jakąkolwiek inną samogłoską jest jerem słabym, np. psł tьma to pol. ćma (jer przed sylabą z inną samogłoską), ale *tьmьnica to polskie ciemnica).

Teraz możemy wrócić do naszego lewka i jego rodziny. Prasłowiańskim formom *lьvъ, lьva odpowiadają polskie lew, lwa. Proszę samodzielnie zastosować podane wcześniej zasady! Te właśnie zasady sprawiły, że dzisiaj mamy lwica (bo w okresie psł. było lь-vi-ca) oraz *lwiątko (bo psł. *lь-vę-tь-ko). A lewek? Pierwotnie było to *lьvъkъ. Mamy więc prawo oczekiwać polskiej formy lwek, bo zgodnie z zasadami jer na końcu jest słaby, a więc zanika, jer przed jerem słabym jest mocny, a więc wokalizuje się (przechodzi w e), jer przed jerem mocnym jest słaby. Skąd więc w tytułach bajeczek lewek? To tłumaczy już inne zjawisko gramatyczne – analogia. W innych formach tego wyrazu układ jerów był inny, np. dopełniacz *lьvъka daje regularne pol. lewka. Form przypadkowych z *le- w pierwszej sylabie było więcej, więc i lwek w lewek się przemieniło.

Studenci polonistyki pamiętają zapewne zdanie z Księgi Tobiasza

A gdyż tak szedł Tobijasz, a psek bieżał jego za nim, tedy pirwy nocleg miałasta podle rzeki Tygrys. (Tekst podług wydania W. Wydra, W. R. Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1953, Wrocław 1984, s. 68.)

.
To staropolskie psek przez analogię do form pieska, pieskowi etc. zmieniło się we współczesne piesek, tak samo jak lwek zmieniło się w lewek.