Kresowe „ł”

Krzysztof Zanussi w wywiadzie dla „Dziennika” powiedział:

Oglądając niedawno „Kanał” Wajdy, uświadomiłem sobie, że jeszcze w latach 50. polscy aktorzy w filmie wypowiadali dźwięczne, tylnojęzykowe „ł”, dlatego że to była zasada wymowy scenicznej i kresowej. Wszystkie filmy przedwojenne brzmiały, jakby były obsadzone wyłącznie aktorami pochodzącymi z Kresów. Dziś ta fonetyka już zanikła.

Na ogół znany reżyser ma rację. Prawdą jest, że jeszcze w latach pięćdziesiątych obowiązywała na scenie inna wymowa głoski, którą w polskiej ortografii zapisujemy za pomocą litery „ł”. Słusznie Krzysztof Zanussi kojarzy to „ł” z polszczyzną kresową. Wymowa ta wśród osób pochodzących z Kresów utrzymuje się do dziś, stąd wrażenie, że w przedwojennych filmach grają jedynie aktorzy z tych terenów albo przynajmniej „z Wrocławia”.

Opis tego dźwięku jest jednak zupełnie nietrafiony. Nazywa Krzysztof Zanussi owo „ł” dźwięcznym i tylnojęzykowym. W obu przypadkach niesłusznie.

1. Zacznijmy od tej drugiej cechy. Przymiotnika tylnojęzykowy (najczęściej w połączeniu głoska tylnojęzykowa) używa się w fonetyce na określenie miejsca artykulacji, tj. wskazuje się w którym miejscu narządy mowy zbliżają się do siebie tworząc przeszkodę na drodze strumienia powietrza. Głoski tylnojęzykowe powstają poprzez zbliżenie tylnej części języka do podniebienia miękkiego (tak powstaje np. polskie ch w wyrazach takich jak dach czy chyba) albo przez zwarcie, tj. zablokowanie strumienia powietrza w tym samym miejscu (tak powstają głoski k i g).

Natomiast głoska, która zwróciła uwagę Krzysztofa Zanussiego, powstaje poprzez zetknięcie czubka języka z górnymi zębami i dlatego nazywana jest „ł” przedniojęzykowym (przedniojęzykowozębowym). A ponieważ powietrze w trakcie jej artykulacji wydostaje się po obu stronach języka, nazywamy tę głoskę boczną.

Taka wymowa ma swoje uzasadnienie w jej genezie – wywodzi się z dawnego, jeszcze prasłowiańskiego twardego l. Dlatego w najdawniejszych zabytkach zapisywano ją najpierw literą l, a później literą ł tj. przekreślonym l. Od ostatniej ćwierci wieku XVI rozpoczął się proces tak zwanego wałczenia ł. Przedniojęzykowe ł zaczęto wymawiać tak jak dzisiaj – tzn. bez zwarcia przedniojęzykowozębowego, ale z silnym zaokrągleniem warg, czyli tak jak u, tyle że „ł” jest spółgłoską a u samogłoską. A ponieważ samogłoski nie tworzą sylab, fachowo dzisiejsze „ł” nazywamy u niezgłoskotwórczym (tj. nie tworzącym sylaby) i w piśmie fonetycznym oznaczamy specjalnym znakiem: u̯ (uwaga, nie wszystkie systemy potrafią to wyświetlić).

2. Głoski polskie dzielimy na dźwięczne i bezdźwięczne. Rozróżnienie ma uzasadnienie artykulacyjne. W trakcie wymawiania tych pierwszych wiązadła głosowe zbliżają się do siebie i drgają (tak jest np. przy b, d, z, g) w czasie wymawiania tych drugich, wiązadła głosowe są rozsunięte i na drodze struienia powietrza nie ma żadnej przeszkody (np. p, t, s, k). Z tego punktu widzenia zarówno przedniojęzykowe (kresowe) ł jaki i współczesne ł (u̯) są dźwięczne. Krzysztof Zanussi – jak się domyślam – użwa tu słowa dźwięczny w znaczeniu potocznym – głoska jest dźwięczna, bo wymawiana inaczej, a przez to zwraca, przykuwa uwagę.

W dodatku do tego samego numeru pt. „Kultura” Dziennika znalazłem artykuł pt. „Hollywood łamie język”. Przedstawia się w nim Polki, które robią karierę w amerykańskim filmie. Jest wśród nich Izabella Anna Mikołajczak, o której czytamy:

Nazwiska nie zmieniła też Izabella Anna Mikołajczak. Tylko je skróciła, bo Amerykanie mają wielki problem z wymawianiem litery „ł”.

Prawda i nie prawda. Zgodnie z prawidłami współczesnej wymowy w nazwisku Mikołajczak „ł” wymawiamy jak u̯ (tj. u niezgłoskotwórcze). Z tą głoską Amerykanie nie mają najmniejszego problemu, bo z grubsza wymawiana jest tak, jak angielskie w w takich wyrazach jak way, wait, walk etc. Wystarczy im to tylko uświadomić.