Po polskiemu, po tureckiemu

W komentarzu do wpisu Po turecku p. Stratos Vasdekis konstatuje:

Czyli, z punktu widzenia współczesnej polszczyzny, zamiast „po polsku” czy „po turecku” itp., to należałoby mówić: „po polskiemu”, „po tureckiemu” itd.

Odpowiem krótko: niestety, nie. Uzasadnienie mojego stanowiska z konieczności musi być dłuższe.

Dawne połączenia typu po polsku były zwykłymi grupami syntaktycznymi (wyrażeniami przyimkowymi). Po zaniku w języku polskim odmiany prostej wyrażenia te zaczęły się leksykalizować, stały się – jak napisałem – przysłówkami. Wykształcił się typ słowotwórczy: po + temat przymiotnika + u (np. malgaski – po malgasku). Jest to żywy (językoznawcy mówią produktywny) typ słowotwórczy, przymiotniki tworzy się seryjnie, por. ajnuski – po ajnusku, innuicki – po innuicku, mandaryński – po mandaryńsku. Nie można utworzyć przysłówka tego rodzaju, jeśli nie funkcjonuje albo jest nietypowy, przymiotnik od nazwy języka. Przykładem może być jidyszowy, przymiotnik od nazwy języka Żydów jidysz, który jest słabo poświadczony i nietypowy, gdyż najczęściej przymiotniki odnoszące się do języków tworzymy za pomocą przyrostka -ski. Nie widać więc powodu, by w miejsce przysłówków typu po polsku, po grecku, po okinawsku wprowadzać nową konstrukcję, choć taka konstrukcja byłaby zgodna z normą fleksyjną współczesnej polszczyzny.

Przypomnijmy, w odmianie złożonej w celowniku l. poj. do tematu przymiotnika dodawano końcówkę rzeczownika, następnie jeszcze j-emu, które jest formą celownika l.poj. zaimka j-ь «on». W języku polskim -u-j-emu ⥬ -emu, np. polskujemu ⥬ polskiemu. W różnych sytuacjach zdarzyło mi się słyszeć po polskiemu, chyba zawsze były to użycia świadome, żartobliwe. Prof. Miodek już prawie 30 lat temu o po polskiemu napisał: „byłoby według odmiany współczesnej”, która to odmiana kontynuuje, jak wiemy, dawną odmianę złożoną. Jeśli zestawimy tę wypowiedź Profesora Miodka z komentarzem Stratosa Vasdekisa, to zauważymy istotną różnicę. Profesor pisze „byłoby”, p. Vasdekis natomiast „należałoby”. Nie wiem, dlaczego „należałoby”, jeśli – co próbowałem pokazać – istnieje inny, skonwencjonalizowany i sprawdzony sposób powiedzenia tego samego. Skoro już przywołałem tu prof. Miodka, to dodam od razu, że bliskie jest mi jego podejście do zagadnień kultury języka – jej zadaniem jest „szerzenie wiedzy wyraźnej o języku”. Może o tym napiszę kiedyś szerzej.

Wracając do wcześniejszych uwag, w zasobach internetowych znalazłem jeden przykład użycia wyrażenia po jidyszowemu. Zob. https://pl.wiktionary.org/wiki/Dyskusja_wikis%C5%82ownikarza:Tsca/Archiwum_05#Wikipedia_%22po_jidyszowemu%22. Z punktu widzenia opisowego jest to połączenie przyimka po z celownikiem przymiotnika jidyszowy, tj. wyrażenie przyimkowe, które może być okolicznikiem w zdaniu. Można to jednak – jak sądzę – objaśnić także jako modyfikację opisanego wyżej typu słowotwórczego. Po jidyszowemu zamiast hipotetycznego po jidyszowu, bo przymiotnik nie kończy się na -ski?

 

Po turecku

Ile wyrazów jest w zdaniu Moja koleżanka mówi po turecku? W pierwszym odruchu gotowi jesteśmy powiedzieć pięć: 1. moja – przymiotnik, tu w funkcji przydawki; koleżanka – rzeczownik w mianowniku, w funkcji podmiotu; mówi – czasownik w formie osobowej, orzeczenie; po – przyimek, zwykle w połączeniu z miejscownikiem (po domu, po lesie, po lekcjach), rzadziej z biernikiem (po kolana), wyjątkowo w ustalonych połączeniach z celownikiem (po cichu); turecku – ?

Z „wyrazem” (formą?) turecku mamy – jak widać – pewien problem. Jego związek z przymiotnikiem turecki wydaje się oczywisty. Niemniej jednak, przynajmniej pozostając na gruncie szkolnej gramatyki, nie można go nazwać formą tego przymiotnika, tj. nie jest on jedną z form jego odmiany (turecki, tureckiego, tureckiemu etc.). Czym więc jest ten „wyraz”?

Palma, palm

W Niedzielę Palmową 18 kwietnia br. w Lipnicy Murowanej odbył się konkurs na najpiękniejsza i najokazalszą palmę wielkanocną. Lipnica Murowana gościła tego dnia parę prezydencką. W okolicznościowym przemówieniu prezydent Bronisław Komorowski pochwalił „konkurs palem”. Media szybko wytknęły prezydentowi błąd fleksyjny. Zamiast *palem powinno być palm. „Gazeta Krakowska” poprosiła o komentarz prof. Aleksandrę Cieślikową. Zanim spróbuję wyjaśnić problemy związane z odmianą rzeczownika palma, przyjrzyjmy się notatce z GK:

Słowniki zaznaczają, że takiego słowa nie powinno w ogóle się używać – wyjaśnia prof. Aleksandra Cieślikowa, językoznawca z Państwowej Akademii Nauk. – Z drugiej strony dwie spółgłoski obok siebie są w naszym języku zjawiskiem dość rzadkim i to może nas zwieść, dlatego tego typu błędy nie są rzadkością – dodaje pani profesor.

Proszę o kawę

W lipcowym numerze miesięcznika „Claudia” Grażyna Torbicka „uznawana za pierwszą damę szklanego ekranu, podpowiada nam, jak zachowywać się z klasą”. Wśród porad „pierwszej damy” – a może lepiej mniemanej pierwszej damy, bo przecież Redakcja „Claudii” pisze o Torbickiej „uznawana za pierwszą damę” – są też porady z zakresu kultury języka. Jednej z dwu porad w tym numerze miesięcznika chciałbym się przyjrzeć uważniej.

Czy wyraz metro odmienia się?

Czy wyraz metro odmienia się? – pyta jeden z internautów, którzy odwiedzili ten blog. Tak! – odpowiadam jednym słowem. Pozwolę sobie jednak przypomnieć, że internet nie jest najlepszym źródłem informacji, a informacji o problemach językowych w szczególności.

Najwygodniejszym źródłem informacji są słowniki poprawnościowe, szczególnie najnowsze, m.in. „Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN” pod redakcją Andrzeja Markowskiego, który po raz pierwszy ukazał się w 1999 r. Od tego czasu był przedrukowany kilka razy pod różnymi tytułami.

Jeśli już szukać informacji w sieci, to przede wszystkim na stronach Wydawnictwa Naukowego PWN.